یادداشتی بر کتاب «نوشتن در سایه جنگ»

کتاب «نوشتن در سایه جنگ»، کندوکاوی بر محور ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس نوشته مشترک محمد حنیف و محسن حنیف است. این اثر ضمن معرفی جایگاه ادبیات جنگ و دفاع مقدس در ادبیات معاصر ایران، به مقایسه ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس در ایران و ادبیات جنگ و پایداری در سایر ملل می‌پردازد.

اولین رمان جنگی ایرانی کدام بود؟

کتاب «نوشتن در سایه جنگ» اثر محمد حنیف و محسن حنیف، 10 سال پیش برای بررسی وضعیت ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس و بیان ثبت نظرات مختلف به منظور ارتقای سطح ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس انجام گرفت. پس از یک دهه این کتاب برای دومین بار با ویراست جدید از سوی یک ناشر دیگر (شهرستان ادب) روانه بازار نشر شد.
 
در ویراست دوم، پنج سوال به شش سوال اولیه تحقیق اضافه شد و برای رسیدن به پاسخ سوال‌های جدید، مطالبات تازه‌ای انجام گرفت. همچنین سه مصاحبه عمیق دیگر نیز با حمیدرضا شاه‌آبادی، حسن شهسواری و مایکل کدنم انجام شد. در نهایت سه فصل به کتاب افزوده شد و آنقدر کتاب دستخوش تغییر شده که می‌توان گفت اثر تازه‌ای پدید آمده است.
 
تعریف ادبیات داستانی جنگ، داستان جنگ یا داستان دفاع مقدس؟، پژوهش‌های پایه‌ای داستان جنگ و دفاع مقدس در ایران، آغاز داستان جنگ و دفاع مقدس، ‌تعریف داستان جنگ و دفاع مقدس، جنگ و ادبیات غیر جنگ، داستان جنگ و دانشگاه، جایگاه ادبیات جنگ و دفاع مقدس در ادبیات معاصر، نویسندگان و داستان‌های برجسته جنگ در ایران و جهان، نقد ادبی و داستان‌های جنگ و دفاع مقدس، اقتباس از داستان جنگ و دفاع مقدس، الگوهای داستان‌های دفاع مقدس، داستان جنگ و دیگر گونه‌های ادبی، داستان جنگ و استناد تاریخی، آسیب‌شناسی داستان‌های جنگ، سیر تحول ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس، زمینه‌های جهانی شدن داستان دفاع مقدس، داستان جنگ و دفاع مقدس کودک و نوجوان و جایگاه آن در ادبیات داستانی و سیر تحول داستان بلند و رمان نوجوان با موضوع جنگ و دفاع مقدس در ایران، ازجمله مهم‌ترین سرفصل‌های کتاب حاضر است.
 
«شمس و طغرا» اولین رمان جنگی ایرانی

درباره موضوع «آغاز داستان جنگ و دفاع مقدس» در صفحه 79 کتاب آمده است: «نکته اصلی درباره آغاز داستان جنگ و دفاع مقدس،‌ به حساب آوردن یا نیاوردن قصه‌های حماسی، افسانه‌های رزمی و به‌طور کلی ادبیات عامه و کهن رزمی به‌عنوان داستان جنگ است، زیرا با درنظر گرفتن ادبیات حماسی و رزمی، سابقه این‌‌گونه به اعصار دور می‌رسد. بر این اساس، شاید بتوان ساتیریکون پترونیوس را از نخستین داستان‌های مکتوبی دانست که در آن از جنگ یاد شده است. این داستان که در قرن اول میلادی و در روم نگاشته شده است، قصه جوانی است که آزاد متولد می‌شود، اسیر می‌شود و پس از فرار از دست دشمنانش دچار سقوط اخلاقی می‌گردد. اما اگر حماسه‌ها و رزم‌نامه‌ها درنظر گرفته نشود، باید از قرن هجدهم و با آغاز داستان‌نویسی نوین به سابقه جهانی داستان جنگ نگریست. در گونه ملی نیز اگر رمان‌های تاریخی را در زمره ادبیات داستانی جنگ محسوب کنیم، باید از رمان تاریخی شمس و طغرا (1284 ش) به‌عنوان اولین رمان جنگی نام ببریم. داستان این رمان بین سال‌های 667 تا 691 ق می‌گذرد و با سبک واقع‌گرایانه، درگیری میان ایرانیان و مغولان و مسلمانان و غیرمسلمانان را نشان می‌دهد.»
 
تاثیرات شگرف جنگ بر ادبیات داستانی

 «تاثیر و تاثر جنگ و آثار ادبی» از دیگر سرفصل‌های کتاب است که در صفحه 373 درباره آن می‌خوانیم: «دفاع مقدس بی‌شک در ادبیات داستانی معاصر و به‌ویژه بر زبان و نوع ارائه شخصیت‌های تازه و ناب داستانی تاثیری عمیق گذاشته است. ابعاد این تاثیرگذاری امروزه به روشنی مشخص نیست، اما با گذشت زمان و خلق آثار متنوع‌تری با موضوع جنگ تحمیلی، تاثیرات شگرف جنگ بر ادبیات داستانی ایران نیز روشن خواهد شد. مقایسه آثار داستانی بعد از جنگ غرب با آثار داستانی بعد از جنگ ایران، بیانگر شباهت‌ها و تفاوت‌ها در تاثیرگذاری جنگ است. ادبیات داستانی بعد از جنگ غرب سرشار از موتیف‌های عزلت‌گزینی، بدبینی به جامعه، نابودی نخبگان، دل کندن از خانه و کاشانه، تنفر از صنعت و پیشرفت‌های بشری و روی آوردن به فضاهای تازه و طبیعت بکر است. برخی از موتیف‌ها را به‌صورت بومی آن در ادبیات داستانی بعد از جنگ ایران نیز می‌توان مشاهد کرد و البته در پاره‌ای موارد،‌خواننده شاهد تفاوت‌های فاحشی خواهد بود.»